Nghệ thuật Chầm Riêng Chà Pây (Dân tộc Khmer, tỉnh Trà Vinh)

1. Phân loại di sản: Nghệ thuật trình diễn dân gian

2. Không gian địa lý: Địa bàn sinh sống của đồng bào Khmer tỉnh Trà Vinh.

3. Thời gian tổ chức: Diễn xướng dân gian này diễn ra vào thời điểm bất kỳ trong năm khi người dân có đủ điều kiện.

4. Chủ nhân di sản: Đồng bào Khmer ở Trà Vinh

5. Nhận diện di sản:

Đồng bào Khmer  ở Việt Nam có khoảng hơn 1,3 triệu người sinh sống chủ yếu tại miền Tây Nam bộ, trong đó tập trung nhiều ở 2 tỉnh Sóc Trăng và Trà Vinh. Là dân tộc có chữ viết riêng, từ lâu đời đồng bào Khmer đã biết ghi chép những sáng tác dân gian cũng như những tư liệu tôn giáo trên sa tra, kờ răng để lưu truyền. Họ cũng có nhiều loại hình nghệ thuật rất độc đáo như hát múa rô băm, nghệ thuật sân khấu kịch hát dù kê, nghệ thuật điêu khắc, trang trí, hội họa, âm nhạc, hát, múa, văn học dân gian…Đặc biệt, đồng bào Khmer ở vùng đồng bằng sông Cửu Long hiện đang kế thừa một di sản văn hóa vô giá, đó là kho tàng nhạc khí dân tộc rất phong phú, đa dạng, mang đặc trưng văn hóa của đồng bào Khmer, trong đó có nghệ thuật Chầm riêng chà pây (chầm riêng nghĩa là hát, chà pây tức là cây đàn chà pây), một loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian có từ lâu đời. Cho đến nay, các nhà nghiên cứu văn hóa Khmer vẫn chưa xác định được Chầm riêng chà pây xuất phát từ đâu và có từ khi nào. Nhưng ở Trà Vinh nói riêng và Tây Nam bộ nói chung, nhất là những vùng có đông đồng bào Khmer sinh sống thì nghệ thuật này khá phổ biến trong những năm cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX. Đây là loại hình nghệ thuật độc xướng với đàn chà pây đệm theo. Giống như hát xẩm ở miền Bắc, người chơi Chầm riêng chà pây phải tự mình biết chơi nhạc cụ. Nhạc cụ ở đây chỉ có độc nhất là cây đàn chà pây loại nhạc khí dây gẩy. Đàn chà pây có cần đàn dài, thùng đàn to với nhiều kiểu như: Hình thang cân, hình lá bồ đề, hình trái thơm (dứa) và gần giống như đàn đáy của người Việt, nhưng 4 góc thùng đàn được cắt tròn chứ không vuông góc. Đàn chà pây có 12 phím đàn, theo hệ thống thang âm ngũ cung. Cấu tạo đàn chà pây gồm có các bộ phận thùng đàn, dọc đàn (cần đàn), dây đàn, bộ phận lên dây và phím gảy đàn. Đàn chà pây có màu âm trầm ấm, sâu lắng, phù hợp với những thể loại nhạc tự sự, tình cảm êm đềm, lắng đọng, tầm âm đàn chà pây khoảng 2 quãng 8. Đàn chà pây thường được sử dụng cho đơn ca độc tấu, gọi là “ca kể chuyện”. Ngoài ra, nhạc cụ này còn được sử dụng trong dàn nhạc lễ cưới hoặc cúng thần gọi là chà pây đon vênh; sử dụng để đệm cho hát múa song ca nam nữ đối đáp (a day đối đáp). Do cấu tạo cần đàn khá đặc biệt và độc đáo nên nghệ nhân cần phải có kỹ thuật tay trái linh hoạt và điêu luyện. Nghệ nhân Chầm riêng chà pây thường dựa vào cốt truyện để ứng tác thành những đoạn thơ, chủ yếu là thể thơ 4 câu, mỗi câu 7 chữ để hát. Trong lúc diễn tấu, nghệ nhân đàn từng đoạn nhạc sau đó tự hát từng câu ứng tác về một đề tài đã chuẩn bị sẵn. Bài bản không chỉ là những tác phẩm đã soạn sẵn mà còn do nghệ nhân ngẫu hứng ứng tác nhanh tại chỗ để độc diễn. Không gian và thời gian của một cuộc biểu diễn Chầm riêng chà pây cũng rất tự do, không bị ràng buộc bởi một quy định nào. Tùy ngữ cảnh, người nghệ nhân có thể biểu diễn kéo dài từ 1-2 giờ, trong những cuộc vui như đám cưới, hay các lễ hội lớn trong làng, người chơi Chầm riêng chà pây có thể ứng tác và say mê đàn hát từ lúc hoàng hôn xuống cho đến tận tinh mơ sáng hôm sau. Do lời thơ chủ yếu là được ứng tác, do tài nghệ riêng của từng nghệ nhân nên từ khúc nhạc dạo, câu nhạc đệm cùng với cách luyến láy và khúc nhạc kết đến giọng điệu của mỗi người tạo nên sắc thái độc đáo riêng, đây chính là nét độc đáo nhất của loại hình nghệ thuật dân gian này. Điệu thức Chầm riêng chà pây gồm: Phát chây, Phát chây cớt, Som phôn, Som phôn cớt, Ang kô reach chơn prây srây, Ang kô reach chơn prây rốs. Để có một buổi biểu diễn thành công, thì người chơi phải kết hợp rất nhiều yếu tố, tay đàn phải điêu luyện, ca từ phải vần, người hát phải ứng tác thật bài bản hợp với chủ đề, hợp với điệu nhạc... Vì vậy, nghệ nhân Chầm riêng chà pây ngoài việc có giọng tốt, biết đàn hay, còn cần phải có một vốn kiến thức sâu rộng cả ngoài đời và trong sách vở, đặc biệt là trong sa tra (sách lá buông) của đồng bào Khmer, và cũng cần phải có năng khiếu mới có thể ứng tác biểu diễn thành công.

Theo phong tục truyền thống thì trước khi biểu diễn, nghệ nhân Chầm riêng Chà pây bao giờ cũng phải thực hiện nghi thức cúng Tổ. Trong nhà nghệ nhân không lập ban thờ tổ nghề, nhưng trước khi thực hành, nghệ nhân bao giờ cũng theo truyền thống, làm lễ cúng Tổ nghề - người đã sáng tạo ra loại hình nghệ thuật này và đã truyền dạy lại cho mình để tỏ lòng biết ơn và cầu linh hồn các Tổ nghề phù hộ cho minh trình diễn tốt. Lễ cúng thực hiện trong nhà, gồm 03 mâm để đầy các vật cúng gồm: cây bông, một đoạn thân cây chuối để trầu cau, đàn cây, nhang, một mảnh vải trắng, 01 cuộn chỉ đỏ, 01 chén gạo, 01 nải chuối, 01 đĩa thịt heo luộc, 01 đĩa trà, bánh, trái cây, bình trà và 02 chai rượu.

Chầm riêng chà pây là loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian độc đáo và phổ biến trong các phum sóc của đồng bào Khmer trước đây, thể hiện sự sáng tạo của con người và có khả năng thích ứng với hoàn cảnh đương đại.  Thế nhưng hiện nay, số người biết đàn hát Chầm riêng chà pây ở đồng bằng sông Cửu Long chỉ còn lại vài người. Có thể kể đến nghệ nhân Lý Sêm (Sóc Trăng), nghệ nhân Chau Nưng (An Giang), nghệ nhân Danh Xà Rậm (Bạc Liêu) và tại Trà Vinh chỉ có một nghệ nhân duy nhất là nghệ nhân Thạch Mâu ở ấp Chông Bát, xã Tân Hiệp, huyện Trà Cú. Điều đáng nói là hầu hết các nghệ nhân này đều đã cao tuổi, nhưng thế hệ kế thừa thì rất hiếm hoi, Vì vậy, loại hình nghệ thuật được xem là tinh hoa của đồng bào Khmer đang mai một và có nguy cơ mất hẳn trong thời gian không xa. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, thế hệ trẻ hiện nay có nhiều loại hình vui chơi, giải trí để lựa chọn, đôi khi có tư tưởng coi thường hoặc không thích học/thưởng thức nghệ thuật truyền thống, nhất là với loại hình nghệ thuật đòi hỏi cao như Chầm riêng Chà pây. Những nguyên nhân trên dẫn đến nguy cơ mai một cao, thậm chí mất hẳn loại hình nghệ thuật này - Theo kết quả điều tra gần đây của Bảo tàng Trà Vinh, trong tỉnh hiện chỉ còn duy nhất nghệ nhân Thạch Mâu (sinh năm 1934) ở ấp Chông Bát, xã Tân Hiệp, huyện Trà Cú là người nắm giữ và có khả năng trình diễn, ứng tác trong Nghệ thuật Chầm riêng Chà pây tại địa phương. 

Báo cáo kiểm kê về di sản: Nghệ thuật Chầm Riêng Chà Pây (Dân tộc Khmer, tỉnh Trà Vinh)

Biện pháp bảo tồn: Nghệ thuật Chầm Riêng Chà Pây (Dân tộc Khmer, tỉnh Trà Vinh)

Danh sách nghệ nhân tiêu biểu: Nghệ thuật Chầm Riêng Chà Pây (Dân tộc Khmer, tỉnh Trà Vinh)

Ảnh: Nghệ thuật Chầm Riêng Chà Pây (Dân tộc Khmer, tỉnh Trà Vinh)

Phim: Nghệ thuật Chầm Riêng Chà Pây (Dân tộc Khmer, tỉnh Trà Vinh)

Ghi âm: Nghệ thuật Chầm Riêng Chà Pây (Dân tộc Khmer, tỉnh Trà Vinh)